نقدی بر مقاله «خنجی سرگردان».

خنج تودی:

یونس صادقی کارشناس ارشد تاریخ

اخیرا مقاله ای به قلم دوستم دکتر عارف دانیالی در ارتباط با روزبهان خنجی به نگارش در آمده است که بنا به گفته مولف بخشی از کتابی است پیرامون احوال و اندیشه های روزبهان خنجی. جدای از نثر روان و شیوای دکتر دانیالی در این مقاله نکاتی وجود دارد که به زغم نگارنده جای بسی تامل دارد زیرا شناخت ویژگی های روزبهان و نگارش اندیشه های او بدون توجه به بستر تاریخی آن امکان پذیر نیست از همین روی ذکر چند نکته در ارتباط با این مقاله می تواند راه گشا باشد.

• دکتر دانیالی در مقدمه مقاله گفته است « علارغم جایگاه برجسته( روزبهان) در اندیشه سیاسی ایران، جزء اشارات گذرا و موضعی نشانی از مکتوبات خنجی در پژوهش های جدی یافت نمی شود و هیچگاه به نحو مستقل مورد تعمق و تامل بنیادین قرار نگرفته است» در صورتی با یک نگاه مختصر می توان چندین مقاله و پژوهش پیرامون زندگی و احوال روزبهان بیابیم بخشی از اینها عبارتند از: ۱- مقاله فضل الله بن روزبهان خنجی اثر محمد امین خنجی است که در سال ۱۳۳۵ در مجله فرهنگ ایران زمین چاپ شده است. ۲- مقاله علم تاریخ از نظر روزبهان نوشته عادل پرویز در سال ۱۳۸۴ چاپ شده است. ۳-  مقاله فضل الله بن روزبهان خنجی و شریعت نامه نویسی در قرن نهم اثر دکتر حسین ایزدی. ۴- رویکردهای شرعی فضل الله بن روزبهان خنجی در تاریخ نگاری «عالم آرای امینی» اثر عادل پرویز در کتاب ماه تاریخ و جغرافیا سال ۱۳۸۳ چاپ شده است ۵-  نگاهی به تاریخ عالم ارای امینی اثر دکتر صفت گل در مجله نامه تاریخ پژوهان سال ۸۶ چاپ شده است ۶-  عالم ارای امینی اثری ارزشمند از تاریخ  آق قوینلو و اوایل صفویان اثر محمد باقر وثوقی در سال ۱۳۷۷ در مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا چاپ شده است ۷- «سلوک الملوک» در آئین کشور داری اثر محمد رضا قنبری در کیهان فرهنگی سال ۶۴ چاپ شده است. ۸-  نقدی بر کتاب تاریخ عالم ارای امینی اثر مصطفی موسوی در مجله آینه میراث  سال ۱۳۸۴ چاپ شده است ۹-  تئوری خلافت (مروری بر فقه حکومتی متقدمین اهل سنت) اثر دکتر ظریفیان مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران سال ۱۳۸۶ چاپ شده است ۱۰- روزبهان خنجی اصفهانی (مجلس نویس قرن نهم و دهم هجری) اثر شهرام پناهی در مجله فرهنگ اصفهان سال ۱۳۸۳ چاپ شده است.

علاوه بر این مقالات چندین کتاب  به غیر از کتاب سیدجواد طباطبایی پیرامون روزبهان وجود دارد از جمله کتاب اندیشه سیاسی در اسلام و ایران حاتم قادری که بخشی از کتاب پیرامون روزبهان است به علاوه کتاب تازه منتشر شده تاریخ فراموش شده اثر هدی حسین زاده که محور اصلی پژوهش کتاب بر اساس کتاب عالم ارای امینی انجام گرفته است. همچنین در  کنفرانس های بین المللی پیرامون  صفویه چندین مقاله پیرامون روزبهان کار شده است که در مجموعه مقالات این همایش وجود دارد و یا پژوهش های رسول جعفریان پیرامون روزبهان هم با ارزش هستند.

• در صفحه ۲مقاله دانیالی گفته است« هرنوع روایتی از منظومه فکری خنجی بدون این محوریت زخم نشان بدون مرکزیت مفهوم سرگردانی، انتزاعی یا ایدئولوزیک خواهد بود از این رو توصیف یا گزارش صرف تاریخی سفرهای خنجی سرشت نما نخواهد بود بلکه باید این سفرها را با پرسش فلسفی ردیابی کرد تا ماهیت اندیشه ای که در این شرایط تاریخی صورتبندی شده عیان گردد» اینکه مولف در ابتدای مقاله بدون هیچ گزاره یا فکتی مفهوم سرگردانی که خود بار ایدئولوزیک امروزی دارد را برای روزبهان  قرن نهم به کار گرفته جای بسی شگفتی دارد و جالبتر اینکه اعتقاد دارد گزارش صرف تاریخی راهگشا نیست  و نیار به پرسش فلسفی وجود دارد. این گفته در صورتی درست است که ما تمام منابع دست اول تاریخی اوخر قرن نهم و وایل قرن دهم رو مطالعه کرده باشیم  و در واقع بستر تاریخی ان روزگار را درک کرده و سپس پرسش فلسفی را مطرح کنیم نه اینکه بدون استفاده از حتی یک منبع از آن دوران در این مقاله اینچنین ادعای بزرگی مطرح کنیم
• در صفحه ۹ مقاله امده است که « چون فضل الله و پدرش جمال الدین در دولت آق قوینلو و پادشاهی یعقوب بایندر قرب و منزلت عظیم یافتند سفارش به حرمت نهادن به زادگاه نزد سلطان بردند و او نیز به دیده قبول پذیرا شد» مشخص نیست اقای دانیالی این استنباط را بر چه اساسی مطرح کرده است چرا که سلطان یعقوب در راستای سنت بخشش مالیاتی که از دوره پدرش اوزون حسن شروع شده بود این معافیت مالیاتی برای منطقه خنج را تجدید کرده بود نه اینکه خود شخصا بخواهد بناه به ارادت به روزبهان آن را برای اولین بار مطرح و معافیت صادر کند نکته مهمتر اینکه این معافیت مالیاتی در سال ۸۸۳ق صادر گشته در صورتی که پدر روزبهان تنها شش هفته قبل از این معافیت وارد دستگاه سلطان یعقوب شده بود. پس اختصاص این سند به پدر روزبهان در این فاصله زمانی کوتاه جای تامل دارد به علاوه خود روزبهان چندین سال بعد یعنی در سال ۸۹۱ق وارد دستگاه اق قوینلو می شود. ( برای اطلاع بیشتر راجع به زندگی روزبهان در دربار سلطان یعقوب نک: کتاب تاریخ فراموش شده، ص۳۷۳؛ و همچنین مقاله عالمانه ژان اوبن در کتاب مشاهیر نامی خنج از استاد محمد امین خنجی صفحه ۱۷۷ و۱۷۸) .

• در ادمه همین بحث اقای دانیالی بنا به اتکا به نقل قولی از کتاب لارستان کهن اقای احمد اقتداری این معافیت مالیاتی را به خاندان شیخ دانیال در خنج منوط کرده و میگوید که «این شیخ دانیال خنجی پیری معنوی بود که سلاطین زمان عزیزش می داشتند و همچون شیخ فضل الله ناف او را با سیاست بریده بودند» اول اینکه شیخ دانیال در قرن هفتم میزیسته و این معافیت مالیاتی در قرن نهم صادر گشته و این دو قرن فاصله بسیار زیادی برای این نتیجه گیری است. در ثانی از قرن هشتم شیخ ابونجم در خنج مسلط می شود و این معافیت مالیاتی بنا به گواه ژان اوبن مستشرق معروف فرانسوی که اصل این سند را دیده مختص به این خاندان است. او در مقاله« بررسی جاده های کاروانی سیراف از طریق خنج و فال» می نویسد:« سندی که سلطان یعقوب آق قویونلو طی فرمانی از تبریز به تاریخ ۳جمادی الثانی ۸۸۳/ اول سپتامبر ۱۴۷۸ یعنی فقط شش هفته پس از پیروزیش بر خلیل سلطان برادرش، امتیازاتی را که « اوزون حسن» به خانواده « ابونجم» اعطا کرده بود، برای شیخی از همان خانواده شیخ… شیخ محب الدین علی ابونجم تایید می نماید. روستایی که وی مالک همه آنهاست و زمینهای دیگری که در بلوک جیزرک و بوشکان واقع اند از مالیات معاف شده اند، نام شخص ذینفع در سند خوانا نیست، چون این مدرک تراشیده شده است، محتمل است این شخص« شمس الدین محمدسوم ابونجم» باشد»(  مقاله ژان اوبن در کتاب مشاهیر نامی خنج، ص۱۷۸) ( نگارنده با پژوهش بر روی این سند اصل این بحث را به صورت مبسوط در مقاله ای به چاپ خواهد رساند). متاسفانه اشتباه  فوق در مورد این سند را اقای محمدامین خنجی بدون ذکر هیچ منبعی در مقاله ای که در کتاب لارستان کهن به چاپ رسیده اورده که بعد از او افرادی مثل مدرس طباطبایی و اقای منوچهر ستوده در مقدمه بخارا این حرف را تکرار کرده اند که در این مقاله هم اقای دانیالی همین اشتباه را تکرار کرده است. همانطور که نویسنده مقاله در پاورقی صفحه ۴ به کتاب استاد محمد امین خنجی صفحه ۷۸ ارجاع داده اند برای غنای بیشتر مقاله خود به صفحه ۱۷۷ و ۱۷۸ همان کتاب نیز مراجعه شود. نکته دیگر در مورد شیخ دانیال اینکه او به دلیل نوع تفکری که داشت هرگز مثل روزبهان درگیر سیاست نبوده بلکه اخلاف او وارد دستگاههای سیاسی بعد از او در قرن هفتم و اوایل قرن هشتم می شوند.
• در صفحه ۱۰ اقای دانیالی در مورد تاریخ خنج با عبارات پردازی ادبی اینگونه توصیف می کند« تاریخ خنج، تاریخ بیدادها، قحطی ها، مشقت ها، غارت ها و جنگ هاست. خوی و باور فضل الله نیز بسیار به سرگذشت خنجی ها شباهت داشت انگاری تقدیر برای آنها سیاستی رو به زوال رقم زده بود» در صورتی که این نتیجه گیری از تاریخ خنج بسیار دور از واقعیت است. چرا که قرون منتهی به زندگی روزبهان یعنی قرون هفتم و هشتم و تا اواخر قرن دهم هجری در خنج بر خلاف گفته های دانیالی ما شاهد شکوفایی فکری و فرهنگی هستیم که وجود مراکز عمده فعالیتهای فرقه های متصوفه بعد از دوره مغول تا دهم هجری در خنج نشانه آن است(رجوع شود به کتاب  مهم کنزالمعانی اثر عبدالکریم نیمدهی مربوط به نیمه دوم قرن نهم صفحات ۲۲-۲۵ و ۴۲-۴۳ و ۳۳۲-۳۳۵) اتفاقا خصوصیاتی که اقای دانیالی از ان نام برده مختص به بعد از  صفویه و حمله نادر شاه است. و ارتباطی با شرایط زندگی روزبهان پیدا نمی کند. به غیر از این مطلب یکی از عمده ترین دلایل از رونق افتادن خنج بحث حذف جاده های تجاری از خنج است که از قرون دهم به بعد گریبان این مردم را میگیرد. پس اینگونه عبارت پردازیهای دکتردانیالی که خواسته یا نخواسته دو موضوع بی ربط به هم ( تاریخ خنج و زندگی روزبهان) را بخواهد از طریق عبارات ادبی مفهومی از آن استخراج کند نمی تواند به حقیقت نزدیک باشد.
• در بخش منابع و ماخذ مقاله نکته ای جالب وجود دارد که به غیر از کتابهای خود روزبهان هیچ نشانی از منابع دسته اول قرون نهم و دهم وجود ندارد. و اتکای اصلی نویسنده بر روی پژوهشهای جدید استوار شده است در صورتی که برای بررسی همه جانبه بستر تاریخی این شخصیت استفاده از این منابع ضرورت می یابد و نبود آن مقاله  را ابتر می کند. از مهترین منابعی که فقدان آن در این مقاله به چشم می‌خورد می توان به این کتب اشاره کرد:

بوداق منشی قزوینی، جواهرالاخبار، مصحح محسن بهرام نژاد، میراث مکتوب، تهران، ۱۳۸۷

خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین، تاریخ حبیب السیر، خیام، تهران، ۱۳۸۰

روملو، حسن بیگ، احسن التواریخ، تصحیح و تحشیه عبدالحسین نوایی، انتشارات اساطیر، تهران، ۱۳۸۴

غفاری، قاضی احمد، تاریخ جهان آرا، حافظ، تهران، ۱۳۴۳

منشی قمی، احمد بن حسین، خلاصه التواریخ، مصحح احسان اشرافی، چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۸۳

نیمدهی، عبدالکریم، کنزالمعانی(منشات نیمدهی)، تصحیح دکترمحمدرضا نصیری و محمدباقروثوقی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، ۱۳۹۴

- - , .
.